Tefsîr, Te'vîl, Terceme Ve Meal Kavramları

Klasik tabiri sözlükte; “üzerinden çok zaman geçtiği halde değerini yitirmeyen, örnek olarak gösterilen, insanlığın ortak malı haline gelmiş, genel kültür içinde sabit yer edinmiş, kendi alanında otorite kabul edilen, ilmi eser/sanat eseri veya sanatçı/yazar (dünya klasikleri gibi); alışılmış olan, yenilik getirmeyen, köklü geleneğe dayanan şey” anlamına geldiği gibi; “çok sık yinelenmesinden dolayı etkisini kaybedip sıradanlaşmış olan” anlamında küçümseyici/pejoratif olarak da kullanılır. Söz konusu kavram hem negatif hem de pozitif manalar ihtiva etse de burada kullanılan anlamı; İslâm ilim ve kültüründe referans mercii olmaya hak kazanmış eserler anlamında kullanılmıştır.
Hadis’in bir alt bölümünü oluşturan ve sonraları temel İslâm ilimlerindeki yerini alan Tefsir kelimesi de, kavram olarak Kur’ân’da sadece Furkan Suresi’nin 33. âyetinde geçmektedir.
Bu kavramın fesera-yüfsiru-fesran kökünden türediği söylendiği takdirde mana: “açmak, izah etmek ve beyan” anlamlarına geldiği gibi “at sancılandığı zaman, bağırsaklarındaki gazı çıkarsın diye koşturulup çevrede dolaştırılması” anlamında da kullanılır.
Tefsir kelimesinin taklib yoluyla sefera kökünden geldiğini söyleyen bir kavil de söz konusudur ki, buna göre mana: “üstü kapalı olan bir şeyden örtüyü kaldırmak, açık olmak, açığa çıkarmak” anlamlarını ihata eder. Mesela: seferati’l-mer’etü an vechiha kadının yüzündeki peçeyi açtığı anlaşılır.
Söz konusu kelimenin et-Tefsiratü kelimesinden türediği de söylenmiştir. Kelime “hastalığın illetini taşıyan sıvı, hastaya ait idrar ve bu idrarın doktor tarafından teşhis edilmesi” anlamlarına gelir. Mesela Araplar: “nazara’t-tabibu tefsirate’l-meridi” ‘Doktor hastalığın sebebini teşhis etmek için hastanın idrarını tahlil etti’ derler. Ayrıca tefsir kelimesi farklı bir kullanımda fesereti’n-nuneti şeklinde yağmur damlarlının taş üzerine düşüp parçalanması anlamında da kullanılır.
Tefsir kelimesinin ıstılahi manaları için âlimler değişik tanımlar serdetmiştir. Zira söz konusu kavram için standart bir tanımdan söz etmek mümkün değildir. Kimileri tefsir tarihinin tüm konularını tanımda sıralamayı tercih ederken, kimileri daha değişik bir tanımlama yöntemi olan amacına veya bazen de işlevine yönelik bir tanımlama sistemine başvurmuştur. Mesela Ömer Nasuhi Bilmen tefsir kavramının tanımını şöyle yapmıştır:
“Kur’ân-ı Kerim’in lafızlarının nasıl okunacaklarının ve bunların manalarını Arap luğatına ve lisan kaidelerine tatbikan beyan, âyetlerin manalarını, medlüllerini, hükümlerini ihtiva ettiği kıssaları izah, bu âyetlerin muhkem ve müteşabih olanlarını, nasıh ve mensuh olanlarını tasrih, aralarındaki irtibat ve insicamı izhar ve bunlardaki nükteleri mezayay-ı beşeriyetin takatı mikdarında tebyin ve tavzih etmekten ibarettir.”
Bu tür tanımlamaların yanı sıra amacına yönelik tanımlar da yapılmaya çalışılmıştır ki şöyle:
“Kur’ân âyetlerindeki mevcut manayı, özellikle de maksad-ı ilahiyi tespit etmek ve Kur’ân’ın getirdiği ilke ve hükümlerini çağdaş hayata uygulanış biçimini açıklamaktır.”
Görülüyor ki bu varyantlarda yapılan tanımlar efradını cami, ağyarını mani kabilinden değildir. O halde kapsamın geniş olması babından kısaca denilebilir ki: Kur’ân’ı anlamaya ilişkin her çaba, tefsirdir.
Söz konusu terimin yakın anlam oluşturduğu hatta kimilerince eşanlamı olup birbirinin yerine kullanıldığı te’vil kelimesi vardır. Te’vil kelimesinin neyden müştak olduğu hususunda değişik görüşler vardır:
evl kökünden türemiş, tef’il kalıbında masdardır. Bu durumda kelime: “dönmek (rücu), bir şeyden vazgeçmek, dayanmak, atfedilmek, olmak, bir halden başka bir hale dönmek (tahavvül)” gibi anlamlara gelir. Feaale kalıbından müteşekkil olup evvele şeklinde teleffuz edilirse, “döndürdü, inceden inceye düşündü, ölçülü davrandı, işlerinde güzel tasarrufta bulundu, iş veya durumu ölçtü, hükmetti, kapalılığı giderdi, izah ve şerh etti” gibi manalara gelir. Rüyanın yorumlanması/te’vili de bu kabildendir.
el-meâl kökünden türemiş olduğunda ise mana: “orjine dönmek , akıbet, mercii, bir şeyin neticesini ortaya çıkarmak, ümit edilen maksada, beklenilen sonuca ulaştırmak, kelamdan murat edilen manayı beyan etmek” gibi manalara gelir. Bu durumda Türkçede kullandığımız meal kelimesiyle soydaşlığı dikkat çekicidir. Yukarıdaki vezinde aynı kelimenin anlam çerçevesinde: “siyaset, gütme, yönetme, yönlendirme” anlamında da kullanılır ki, bu durumda mana: “sözün manasının araştıra araştıra bulunup en uygun yere konulmasının yanı sıra mütekellimin maksadının ortaya çıkarılması” şekline gelir.
Te’vil kelimesinin ıstılahî manası için: “Zahiri mutabık olan manayı iki ihtimalden birine tevcih etmek olduğu söylenebilir.
Tefsir, te’vil’den; daha çok rivâyete dayalı olması, âyetin zahiriyle ilgilenmesi, kesinlik ifade etmesi, İslâm tarihindeki önceliği ve umumiliği bakımından farklılık arz eder. Bunun yanı sıra te’vil kelimesinin, tefsir kelimesine göre, Kur’ân’daki kullanımının fazla olması ve luğat manalarının çeşitli olması yönüyle kullanım alanı daha fazla olmuştur.
Tefsir kelimesine anlam benzerliği yönüyle ele alınan konulardan biri de meâl kavramıdır. Bu kavram da te’vil gibi evl kökünden türemiş mimli masdardır. İsm-i mekân anlamı da muhtevasında mevcuttur. “Bir şeyin varılacak yeri, varıp dayanacağı neticesi, akıbeti, asla yakın, biraz noksan bırakmak, eksik bırakmak” anlamalarına gelir. Bu bakımdan te’vil kelimesiyle yakınlığı dikkate şayandır.
Meâl kelimesinin ıstılahî anlamı ise: “Âyetin metninden anlaşılması icap eden mana ne ise, sadece onu, açık bir dil ve güzel bir üslupla başka bir dil ve yaklaşık bir kanaat ile maksad-ı ilahiyi açıklamak” demektir.

Terceme kelimesine gelince, söz konusu kelimenin r-c-m kökünden türeyip sülasi olduğunun yanı sıra t-r-c-m- kökünden müştak olup rubai bir fiil olduğu da söylenmiştir. Anlamı daha çok: “bir kelamı bir dilden başka bir dile çevirmek” olsa da söz konusu terimin: “bir konuya isim vermek, bir kimsenin kendi hayatını anlatması (terceme-i hal), tebliğ, sözü söylendiği dilde tefsir etmek, başka bir dile tefsir etmek veya olduğu gibi tüm vasıflarıyla nakletmek” anlamlarını da ifade etmektedir. Aynı zamanda terceme, harfî/lafzî terceme ve manevî/tefsirî terceme olarak da ikiye ayrılır.
Terimsel anlamda terceme kelimesi için merhum müfessir Elmalılı Hamdi Yazır’ın sözleriyle konuyu noktalayalım:
“Terceme aslın manasına tamamen mutabık olmak için serahatte delalette, icmalde tafsilde, umumda hususta, ıtlakda takyidde, kuvvette isabette, hüsni edada, üslubı beyanda hâsılı ilimde, san’atta asıldaki ifadeye müsavi olmak iktiza eder. Yoksa tam bir terceme değil, eksik bir anlatış olmuş olur.”


KAYNAKÇA

Aydemir, Abdullah; Büyük Türk Bilgini Şeyhülİslâm Ebussuûd Efendi ve Tefsirdeki Metodu, Diyanet İşleri Başkanlığı Yayınları, Ankara, 1993.
Aydın, Atik; Taberi’nin Kur’ân’ı Yorumlama Yöntemi, Ankara Okulu Yayınları, Ankara, 2005
Baysan, M. Cavid ;“Cemaa” mad. İA, MEB, İstanbul, 1963.
Bedir, Murtaza; “Ebu’l-Berekat en-Nesefi”, DİA, İstanbul, 2005.
Bilmen, Ömer Nasuhi; Tefsir Tarihi, Diyanet İşleri Reisliği Yay., Ankara, 1955.
------- Büyük Tefsir Tarihi-Tabakatu’l-Müfessirin, Diyanet İşleri Reisliği Yayınları, Ankara, 1960.
Büyük Larousse Sözlük ve Ansiklopedisi, “Klasik” mad.; İnterpress Bas. Yay., Milliyet, İstanbul, 1986.
Cebeci, Lütfullah; “Mefatihu’l-Ğayb”, DİA, Ankara, 2003.
Cerrahoğlu, İsmail; Tefsir Usulü, TDV, Ankara, 2007.
------- Tefsir Tarihi, Fecr Yayınlar, Ankara, 2005.
------- Kur’ân Tefsirinin Doğuşu ve Buna Hız Veren Amiller, Ankara Üniv. Yay., Ankara, 1968
------- “Envaru’t-Tenzil”, DİA, İstanbul, 1995.
Cündioğlu, Dücane; “Çağdaş Tefsir Tarihi Tasavvurunun Kayıp Halkası:’Osmanlı Tefsir Mirası’-Bir Histografik Eleştirel Denemesi-,İslâmiyat (Seçki), Ankara, sayı: 1–2–3–4, 2006.
Duman, M. Zeki; Uygulamalı Tefsir Usulü ve Tefsir Tarihi, Erciyes Üniv. Yay., Kayseri, 1992.
Demir, Ziya; XIII.-XVI. y.y. Arası Osmanlı Müfessirleri, Ensar Neşriyat, İstanbul, 2006.
Demirci, Muhsin; Tefsir Tarihi, İFAV, İstanbul, 2003.
Evkuran, Mehmet; Sünni Paradigmayı Anlamak, Ankara Okulu Yay., Ankara, 2005.
------- Siyasal Kültürümüzün Teolojik Kökenleri ve İktidar Tahayyülü, İslâmiyât, Ankara, 2005.
el-Feyruzabadî, Mecdüddin Muhammed b. Yakub; el-Kamusu’l-Muhit, “f-s-r” mad., thk. el-Mektebetü Tahkiku’t-Turas, Müessesetü’r-Risale, Beyrut, 1986.
Gültepe, Necati; Ebussuûd Efendi, Beyan Yayınları, İstanbul, 1984.
Gündüz, Ahmet; “Ebussuûd Efendi”, DİA, İstanbul, 1994.
Hamidullah, Muhammed; İA, “Sünnet”, MEB, İstanbul, 1970.
İbn Manzur, Ebu’l-Fadl Cemaleddin Muhammed b. Mükrim; Lisanu’l-Arab, “f-s-r” mad., Daru Sadr, Berut, 1990.
İbn Teymiyye, Tefsir Usulü, çev. Cemal Güzel, Tevhid Yayınları, İstanbul, 1996.
------- Tefsir Üzerine, Pınar Yayınları, İstanbul, 2002.
Karadaş, Cafer; “Mezhep-İsim Münasebeti ve Ehl- Sünnet Topluluğuna Verilen İsimlere Dair Bir Değerlendirme”, Marife, yıl: 5, sayı: 3, Konya, 2005.
Keleş, Ahmet; “73 Fırka Hadisi Üzerine Bir İnceleme”, Marife, yıl: 5, sayı: 3, Konya, 2005.
Keskioğlu, Osman; Kur’ân Tarihi, Nebioğlu Yay., İstanbul, 1953.
Kırbaşoğlu, M. Hayri; “Bir Panorama: Geçmişten Geleceğe Ehl-i Sünnet”, İslâmiyât, yıl: VIII, sayı: III, Ankara, 2005.
Koç, Mehmet Akif; İsnad Verileri Çerçevesinde Erken Dönem Tefsir Faaliyetleri, Avrasya Yayınları, Ankara, 2003.
Korkmaz, Sıddık; “Sınırları Belirlenemeyen Dini Bir Oluşum: Ehl-i Sünnet ve’l-Cemaat”, Marife, yıl: 5, sayı: 3, Konya, 2005.
Maşalı, Mehmet Emin; “Tefsirde Ehl-i Sünnet Savunması: İbnu’l-Müneyyir Örneği”, Marife, yıl: 5, sayı: 3, Konya, 2006.
Minorsky, V.; “Ehl” mad., İA, MEB, İstanbul, 1964.
Mustafa, İbrahim;ez-Zeyyat, Ahmed Hasan vd.; el-Mu’cemu’l-Vesît, thk: Abdusselam Harun, el-Mektebetü’l-İlmiyye, Tahran, trz.
Okumuş, Ejder; “Ehl-i Sünnet ve’l-Cemaat’ın Bir Meşruiyet Aracı Olarak İcat ve İstihdamı”, Marife, yıl: 5, sayı: 3, Konya, 2005.
Özaydın, Abdulkerim; “İbn Kesir”, DİA, TDV, İstanbul, 1999.
Özler, Mevlüt vd.; “Ehlü’s-Sünne ve’l-Cema’a”, Tarihte ve Günümüzde Ehl-i Sünnet, Ensar Neşriyat, İstanbul, 2006.
Öztürk, Mustafa; “Medariku’t-Tenzil”, DİA, Ankara, 2003.
-------- Kur’ân ve Tefsir Kültürümüz, Ankara Okulu Yayınları, Ankara, 2008.
-------- Kur’ân’ın Mu’tezili Yorumu Ebu Müslim el-İsfehânî Örneği, Ankara Okulu Yayınları, Ankara, 2004.
-------- Tefsir Tarihi Araştırmaları, Ankara Okulu Yayınları, Ankara, 2005.
--------“Tefsir Tarihinde Özgünlüğün Adı: Ebu Müslim el-İsfehânî”, İslâmiyât, yıl:6, sayı: 2, Ankara, 2003.
er-Ragıb el-İsfehanî, Hüseyin b. Muhammedi’l-Ma’ruf; el-Müfredat fi Ğaribi’l-Kur’ân, Daru’l-Kahraman, İstanbul, 1986.
Fazlur Rahman, İslâm, çev. Mehmet Dağ-Mehmet S.Aydın, Ankara Okulu Yayınları, Ankara, 2000.
es-Suyutî, Celaleddin; ed-Dürru’l-Mensur fi’t-Tefsiri’l-Me’sur, thk. Abdullah b. Abdulmuhsin et-Türkî, Merkezu Hicr Li’l-Buhusi ve’d-Diraseti ve’l-İslâmiyyeti, Kahire, 2003.
Soysaldı, Mehmet; Nüzulünden Günümüze Kur’ân ve Tefsir, Fecr Yay., Ankara, 2001.
eş-Şehristanî, Muhammed Abdulkerim; İslâm Mezhepleri (el-Milel ve’n-Nihâl), Ensar Neşriyat, İstanbul, 2005.
Şimşek, M. Sait; Günümüz Tefsir Problemleri, Kitap Dosyası Yay., Konya, trsz.
et-Tirmizî, Ebu İsa Muhammed b. İsa; “Kitabu Tefsiri’l-Kur’ân” el-Camiu’s-Sahih (Sünenu’t-Tirmizi), thk. İbrahim ‘Utve Avd, Mısır, 1975.
Topaloğlu, Bekir; “Mâturîdî”, DİA, Ankara, 2003.
Turgut, Ali; Tefsir Usulü ve Kaynakları, İFAV, İstanbul, 1991.
Türkçe Sözlük; Türk Dil Kurumu (10. baskı), “Klasik” mad., Ankara, 2005.
Yavuz, Yusuf Şevki; “Fahreddin er-Razi”, DİA, İstanbul, 1995.
-------; DİA, “Ehl-i Sünnet”, İstanbul, 1994.
Yazır, Elmalılı Muhammed Hamdi; Hak Dini Kur’ân Dili Yeni Türkçe Mealli, Matbaai Ebuzziya, İstanbul, 1936.
ez-Zebidî, Muhammed Murtaza’l-Huseyni; Tacu’l-Arus min Cevahiri’l-Kamus, “f-s-r” mad., thk. Hüseyin Nassar, Daru’l-Hidaye, 1974.
ez-Zehebî, Muhammed Hüseyin, et-Tefsir ve’l-Müfessirûn, Mektebetun Vehbetun, Kahire, trs,
ez-Zerkanî, Muhammed Abdulazim; el-Menahilu’l-İrfan fi Ulumi’l-Kur’ân, Daru İhyai Kütübü’l-Arabiyye, yrsz, trz.
Yıldırım, Suat; “ed-Dürru’l-Mensûr”, DİA, TDV, İstanbul, 1994.
Watt, W. Montgomery; İslâm Düşüncesinin Teşekkül Devri, çev. Ethem Ruhi Fığlalı, Umran Yayınları, Ankara, 1981.
------- Kur’ân’a Giriş, çev. Süleyman Kalkan, Ankara Okulu Yayınları, Ankara, 2000.